Stel je voor: een leven zonder insuline spuiten. Voor miljoenen mensen met type 1 diabetes lijkt dat nu nog toekomstmuziek. Maar dankzij baanbrekend onderzoek – in Nederland én wereldwijd – komt die toekomst steeds een stapje dichterbij. Celtherapie, waarin de afgelopen jaren veel vooruitgang is geboekt, zou weleens de sleutel kunnen zijn tot een wereld zonder type 1 diabetes.
Bij type 1 diabetes valt het immuunsysteem de eigen bètacellen in de alvleesklier aan. Deze cellen maken insuline, en zijn daarmee essentieel voor het reguleren van de bloedsuikerspiegel. Celtherapie richt zich op het vervangen van beschadigde of verdwenen bètacellen. Door mensen met type 1 diabetes nieuwe insulineproducerende bètacellen te geven, kunnen ze weer zelf insuline aanmaken en hebben ze mogelijk zelfs geen externe insuline meer nodig. Celtherapie heeft zo de potentie om type 1 diabetes te genezen.
Eilandjestransplantatie: een celtherapie met beperkte toepasbaarheid
Op dit moment is er één vorm van celtherapie goedgekeurd als behandeling voor type 1 diabetes. Hierbij worden eilandjes van Langerhans, waarin de bètacellen zitten, uit donoralvleesklieren getransplanteerd. Deze behandeling komt niet vaak voor, en wordt alleen uitgevoerd bij mensen met ernstige complicaties bij wie de bloedsuikerspiegel zich heel slecht laat reguleren. Eilandjestransplantatie zorgt weliswaar voor een goede bloedsuikerregulatie, maar er zitten dusdanig grote nadelen aan dat de behandeling niet breed inzetbaar is voor iedereen met type 1 diabetes. Er is een groot tekort aan donoreilandjes, de huidige transplantatieplaats biedt de cellen geen optimale overlevingskansen, en mensen zijn levenslang afhankelijk van zware medicijnen om het afweersysteem te onderdrukken zodat het de nieuwe cellen niet alsnog aanvalt.
Tekort aan donoreilandjes
Voor één eilandjestransplantatie zijn twee tot drie donoralvleesklieren nodig. Dit is niet genoeg om iedereen met type 1 diabetes van nieuwe bètacellen te voorzien. Een logische stap waar nu volop onderzoek naar gedaan wordt, is het creëren van een onuitputtelijke voorraad bètacellen uit stamcellen. Veelbelovend onderzoek van het Amerikaanse bedrijf Vertex Pharmaceuticals laat zien dat 10 van de 12 mensen die eilandjes gemaakt uit stamcellen kregen een jaar later onafhankelijk waren van externe insuline, en alle deelnemers aan het onderzoek hadden een goed gereguleerde bloedsuikerspiegel zonder ernstige hypo’s. Wel zijn bij deze behandeling afweeronderdrukkende medicijnen nodig.
De beste plaats vinden voor de nieuwe cellen
Ook met een onbeperkte voorraad aan nieuwe bètacellen is het belangrijk dat geïmplanteerde eilandjes zo lang mogelijk gezond kunnen blijven functioneren. De lever – de standaardlocatie voor eilandjestransplantatie – biedt geen goede bescherming aan de kersverse cellen. Daarom zoeken onderzoekers naar de plek in het lichaam waar deze cellen de grootste overlevingskans hebben, bijvoorbeeld in de buikholte en buikwand, onderhuids of in spierweefsel. Een belangrijke voorwaarde is dat de eilandjes voldoende voedingsstoffen en zuurstof kunnen krijgen om lang te kunnen overleven, maar ook interactie met andere cellen is belangrijk voor het optimaal functioneren van de nieuwe cellen. Daarom ontwikkelen onderzoekers in binnen- en buitenland, waaronder dr. Alexandra Smink, een optimale transplantatieplaats, voorzien van alles wat de nieuwe eilandjes nodig hebben.
Bescherming tegen het afweersysteem
Net als de oorspronkelijke cellen worden ook de nieuwe bètacellen door het immuunsysteem gezien als ongewenste indringers die vernietigd moeten worden. Om afstoting te voorkomen, krijgen mensen die een eilandjestransplantatie ondergaan afweeronderdrukkende medicijnen, maar die kunnen ernstige bijwerkingen met zich meebrengen. Daarom zoeken onderzoekers naar betere manieren om de nieuwe cellen te beschermen, zoals:
- Inkapselen. Voedingsstoffen, zuurstof, glucose en insuline kunnen door dit beschermende laagje heen, maar de cellen van het immuunsysteem worden erbuiten gehouden.
- Immunomodulatie. Hierbij wordt de immuunrespons lokaal onderdrukt, zodat de eilandjes niet aangevallen worden. Dit heeft minder nadelige effecten dan de algehele afweeronderdrukking die nu nog wordt gegeven bij eilandjestransplantaties.
- De eilandjes genetisch aanpassen zodat het immuunsysteem ze niet kan vinden en ze dus niet kapot kan maken. Op dit moment heeft de eerste persoon deze hypo-immune donoreilandjes, geproduceerd door Sana Biotechnology, geïmplanteerd gekregen. Na zes maanden zijn de resultaten veelbelovend: de eilandjes maken insuline en het immuunsysteem heeft ze nog niet gevonden.
Project ACT: stroomversnelling richting genezing
Omdat celtherapie zo’n veelbelovende mogelijkheid is voor genezing van type 1 diabetes, heeft Breakthrough T1D het initiatief genomen voor Project ACT (Accelerating Cell Therapies). Dit programma richt zich op het versnellen van onderzoek naar celtherapieën, zodat deze zo snel mogelijk voor iedereen met type 1 diabetes beschikbaar zijn. Voor het zover is, moeten behandelingen grondig getest worden op veiligheid en effectiviteit. Daarna moeten ze goedgekeurd worden, zorgverleners moeten worden bijgeschoold om de behandeling uit te kunnen voeren, en er moet een grootschalige productie van eilandjes op gang komen. Een proces van lange adem dus, maar de vaart zit er in.